Uyghurlar Xitay Dolet Puqrasimu? ئۇيغۇرلار خىتاي دۆلىتىنىڭ پۇقرالىرىمۇ؟
Uyghurlar Xitay Dolet Puqrasimu?
Dolet milliti kimligi (puqraliq kimligi) oz kimligini، oziliri yaki ejdadliri yashighan yaki yashawatqan wetinining dolet kimligi arqiliq namayende qilidu.
Dolet puqrasi kimligi tebiy qanuniyet, waz kechkili bolmaydighan yaki dolet puqrasining qobul qilish qilmasliq ixtidaridin eship ketken mutleq nerse bolmastin belki bir idologiye. chunki millet kimligi yaki puqraliq (grazhdanliq) shexsning bu kimlikni ozide ipade qilish qilmaslighida, bu kimlikni qobul qilish qilmaslighida, yaki qanchilik we qandaq qobul qilishida ipadilinidu. puqraliq digen bu uqum, melum teritoriye yaki zimin igidarchiliqigha ige bolghan bir yaki birdin artuq ethnic toplumning ozilirining kimligini oxshash bir dolet mediniyitige egishish we oxshash qanungha boysunush arqiliq bu zimindiki mejburiyet we hoquqliri bilen ipade qilishidur. bu xil dolet kimligi uqumi gherpning doletlishishidin kelip chiqqan bolup, xalighan bir yerge igidarchiliq qilip dolet quruwelish emes belki tarixi yiltizidin tartip melum teritoriyede yashap shu yerning igilliri bolghan yaki bolup keliwatqan ethnic toplum yaki etnik toplumlargha qaritilidu we bu dolet kimligige ige bolghan yaki bolushqa sherti toshudighan ethnic toplumlarla millet hisaplinalaydu[1]. Bu zimingha kochup kelip olturaqlashqan dolet puqraliri bolsa kochmenler yaki az sanliq millet hisaplinidighan bolup, gerche ularning ewlatliri shu ziminda tughulghanlighi uchun toluq grazhdan hisaplansimu emma kopunche doletlerde kochmenler naturalized (bashqa dolettin kelip grazdanliq telep qilghuchi) puqra hisaplinidu. Ernest Gellner qatarliq meshhur gherip milletchilik nezeriyechilliri puqra yaki dolet milliti kimligini shu dolet kimligining omumlashqan yuquriy medeniyet kimligi dep qaraydighan bolup dolet yolgha qoyghan birlikke kelgen til yeziq, bir tutash maarip sistemisi, bir tutash ixtisadiy system, qanun we mejburiyetler, yuquri derijidiki sanliq texnikiliq melumatlar aldinqi shert qilinghan bir kimlik, we bu kimlik jemiyitige mensup kishiler yotkulushchan, bir herkettin yene bir herketke bir ishtin yene bir ishqa kocheleydighan, ishlesh jeryanida keng dairilik alaqe ornitalaydighan, uchur almashturalaydighan, ish izdesh ishqa orunlishish pursiti bolghan shexslerning qanun teripidin hoquq mejburiyetliri kapaletke ige bolghan zamaniwiy kishiler bolup ular omumiy dolet millitige tewe bolghan mediniyetni namayende qilidu dep chushenduridu[2]
Dolet puqrasi (millet) teritoriyege, qurulghan doletke tewe millet bolghanliqtin uning kimligimu doletke siyasiy bagh bilen baghlinip jemetige ozi tewe sinipqa yaki padishagha emes belki ozi qurghan doletning iglliri bolghan millitige sadiq bolidu.[3] Xelqara sistemidiki asasliq aktiyorlar hisapliniwatqan dolettin ibaret bu nerse bolsa ziyalilar, inistitotlar, siaysiy partiyeler, til, qatnash, byokratlar, media arqiliq dolet grajdanliri tuzulmisini peyda qilidu. millet yaki dolet milliti digen yaki dolet puqrasi digen bu nerse milletchilik bilen baghlinidighan bolup milletchilik arqiliq melum teritoriyede dolet qurghan puqralar ene shu teritoriyediki doletning puqraliri hisaplinidu.[4] Elwette bu yerde Uyghurlar qurghan doletning Xitay teripidin tariwelinghanlighi ularning teritoriyesining Xitay dolitige qetiwelin’ghanlighi nahayiti eniq halda Sherqiy Turkistan xelqining teritoriyesining tajawuz ichide ikenligini, ularning Xitay doliti teritoriyesining puqraliri emesligini korsitidu. Xitayning Sherqiy Turkistanni qetiwelip yurguziwatqan dolet tuzulmisige Uyghurlarning siyasi bagh bilen baghlinip sadiq bolushi we Xitay grazdanliri tuzulmisige kirishi mumkin emes ikenligi bu yerde nahayitimu eniq koruludu. Eger, Uyghurlarni nowette Xitay dolitige tewe bir etnik toplum, Xitay passporti arqiliq dolet teweligini namayende qilghanlighi uchun mustemlikidin qutulghangha qeder Xitay puqrasi dep etirap qilmay amal yoq dep qarilish kerek diyilgen teghdirdimu, Uyghurlarning Xitay dolet kimligidin behrimen bolush hoquqi yoq bolghanliqtin yenila bu qarashni inkar qilidu. Chunki, Uyghurlar ortaq yuquriy sewiyelik maarip pursitidin, bir tutash ixtisiadiy tereqqiyat dolet tuzulmisidin, keng dairide uchur almashturush pursitidin behrimen bolalawatamdu? Yaq. Ular yotkulush kochush ish pursitige erishish hoquqigha, qanun teripidin qoghdulunush hoquqigha, heq hoquqlirini qoghdash mejburiytige igimu? Yaq.
Dolet milliti yaki puqraliq melum medeniyetni arqa korunush qilghan ghayet zor siyasi toplum. ular adette bir dolette bir birini tonup ketmisimu, ular peqet etnikliq, jins, din we kesp jehette perqlensimu ozara birlik we bir putunlukte oxshash kimlikni ipade qilidu.
Uyghurlarning Xitay puqrasi yaki emesligini teximu chongqurlap chushinish, shundaqla puqraliqning bir idologiye ikenlgini chushinish uchun, qandaq ehwalda bir doletning puqrasi hisaplanghili bolidighanlighini chushinish bilenla qalmay dolet teweligi kimligining puqragha korsitidighan tesirini chushinishke toghra kelidu. Yavroplaliq puqra (dolet milliti) tetqiqatchilliridin karalewslkining dolet kimligining puqragha korsitidighan tesiri heqqidiki anaylizi intayin qayil qilarliq bolup, u dolet milliti kimligining kishilerge eqliy jehettin, ghurur jehettin, qanuniy jehettin we shundaqla mesililerni hel qilish uchun ortaq herketke otush jehettin tesir korsitidighanlighini otturigha qoyudu[5]. Uning qarishiche Dolet kimligi kishilerni eqliy jehettin control qilip ulargha ozini dolet millitining bir ezasi dep qarashni shekillenduridu. Ular ozlirini ashu dolet kimligining bir ezasi dep qarighanliqtin ene shu doletke tewe bolghan etnik toplumlargha omumiy bolghan dolet kimligini yetildurup ular bilen oz shexsiy kimligini oxshash qilishqa tirishidu. Undaqta Uyghurlarchu? Eniqki Xitayning dolet kimligi kop etniklargha ortaq we barawer bolghan bir omumiy kimlikni emes peqet etnik Xan kimliginila korsitidighanliqtin, Uyghurlar uchun oz kimligini Xitay qilishqa tirishish hich qachan mumkin emes. Uyghurlar Xitaygha chirayining yaki kiyim kechigining qilighining oxshiship qelishidin tolimu bizar, ular hichqachan Xitayning bayramlirini tebriklep ularning orpe adetlirini yaqturghan emes. bugunki kunde Xitay bularning hemmisini zorluq bilen tengiwatidu. eger Uyghurlar ugendi diyishke toghra kelse, bularning hemmisila mejburiy assimilatsiyening mehsuli.
Karolewslki eytqandek, dolet kimligi puqragha ozini bashqa dolet milletliri aldida medeniyetlik we hormetke sazawer his qildurup, ghurur his qilduralishi kerek. Chunki her bir puqra ozi tewe bolghan dolettin pexrlinishni arzu qilidu. puqralar ozliri tewe bolghan dolet uchun elip barghan ortaq kuresh we tirishchanliqliri, kechurmishliri arqiliq uyushup bir biridin ghurur tuyushqa mejbur bolidu. Uyghurlarchu? Herqandaq bir Sherqiy Turkistanliq Uyghur Xitay dolet kimligidin nomus we xorluq his qiluduki hichqachan ghurur his qilmidi we qilalmaydu. chunki ularning etnik Xan Xitaylar bilen bolghan kechurmishliri Xitaylar teripidin ishghal qilinish qirghinchiliq we kemsitishke uchrash kechurmishi bolup, ularning ortaq birliship kuresh qilghan dolet qurghan tarixi eslimisi yoq, Xitaylar bilen ortaq bir teritoriyege baghlanghan rohi quwitimu yoq. Xitay bilen bashqa doletlernimg tenterbiye musabiqillirida Uyghurlarning Xitay dolitining emes bashqa doletning utuwelishini arzu qilishila Uyghurlarning Xitay dolitini etirap qilmaydighanlighining pexirlinish his qilalmaydighighining bir misali. Karolewslki eytqan 3-amil qanuniy jehettinchu? Xitay dolet kimligi Uyghurlarning dolet kimligige qanuniy jehettin qandaq tesir korsitidu? Qoligha Xitay passport elish bilenla ularning dolet puqralighi kapaletke ige qilinghan bolamdu? Yaq eksinche bugunku kunde Uyghurlar qanuniy puqraliq kapalitige emes Xitay doliti teripidin olturulush kapalitige ige qiliniwatidu. Ularning Xitay puqrasi emesligi bu jehette nahayiti eniq ipadilinidighan bolup, Xitay doliti siyasiy qararlarni etnik han Xitay millitining kimligi we meppeeti asasida elip baridighan bolup doletning siyasiy qararliri we qanuni Sherqiy Turkistandiki Uyghur we bashqa Turki etnik toplumlarning kimligini , menpeetini hichqachan chiqish qilmayla qalmastin belki ularni yoqutush uchun chiqirilghan. Sherqiy Turkistan xelqining teritoriyelik siyasi menpeeti, ixtisadi we ijdimai menpeetlirining hemmisi etnik Xitay menpeeti bilen eghir we keskin toqunush ustige qurulghanliqtin Sherqiy Turkistan xelqilri jumlidin Uyghurlarning Xitay puqrasi supitide adalet we millet mesilillirini hel qilish uchun oxshash dolet kimligi asasida uyushup siyasiy qararlarni elish uchun herket elip berishimu mumkin emes. Xitay dolitining Uyghurlarning dolitini yoqutup Sherqiy Turkistandin ibaret wetinini beiwalghanlighidin ibaret tarx bu yaqta tursun, Uyghurlarning hazirqi mevjud siyasiy ehvalila Uyghurlarning Xitay dolet kimligige tewe ikenligini ispatlaydighan hichqandaq bir pakitning mevjud emesligini korsitidu. Chunki Uyhgurlarning dolet kimligini ozide namayende qilishi yaki ularning Xitay dolet kimligi idologiyesi ene shu bir qatar mumkin emesler ustige qurulghanlitin mevjud bolmighan bir idologiyedur. Uyghurlaning qoligha berilgen Xitay passporti ularning dolet teweligi bolmastin belki bashqa dolet chegrilliridin qoghlandi qilinip oluturulush xetidin bashqa nerse emes bolup qeliwatqan bugunki kunde, Mevjud bolmighan bir puqraliq idologiyesi bilen Uyghurlarni Xitay grazdanlighigha tewe dep qarash riaylliqtiki intayin chong bir yalghanning we naheqchiliqning resmiyetke aylandurulishidin bashqa nerse emes.
[1] Anthony D. Smith, National Identity, London, Penguin Books Ltd, 1991:9
[2] Earnest Gellner, Nations and Nationalism, Oxford, Basil Blackwell, 1983: 36
[3] Gellner, Nation and Nationalism, p 7
[4] Gellner, Nation and Nationalism, p 55
[5] Pawel Karolewslki, Andrzej Marein Suszycki, The Nation and Nationalism in Europe-An introduction. Edinburgh, Edinburgh University Press, 2011:5
ئۇيغۇرلار خىتاي دۆلىتىنىڭ پۇقرالىرىمۇ؟
دۆلەت مىللىتى كىملىكى ( پۇقرالىق كىملىكى) ئۆز كىملىكىنى ئۆزلىرى ياكى ئەجدادلىرى ياشىغان ياكى ياشاۋاتقان ۋەتىنىنىڭ دۆلەت كىملىكى ئارقىلىق نامايەندە قىلىشنى كۆرسىتىدۇ.
دۆلەت پۇقراسى كىملىگى تەبىئىي قانۇنىيەت، ۋاز كەچكىلى بولمايدىغان ياكى دۆلەت پۇقراسىنىڭ قوبۇل قىلىش قىلماسلىق ئىختىدارىدىن ئەشىپ كەتكەن مۇتلەق نەرسە بولماستىن بەلكى بىر ئىدىئولوگىيە. چۇنكى مىللەت كىملىگى ياكى پۇقرالىق ( گراژدانلىق) شەخسنىڭ بۇ كىملىكنى ئۆزىدە ئىپادە قىلىش-قىلماسلىغىدا، بۇ كىملىكنى قوبۇل قىلىش-قىلماسلىغىدا ياكى قانچىلىك ۋە قانداق قوبۇل قىلىشىدا ئىپادىلىنىدۇ. پۇقرالىق دېگەن بۇ ئۇقۇم، مەلۇم تېرىتورىيە ياكى زېمىن ئىگىدارچىلىقىغا ئىگە بولغان بىر ياكى بىردىن ئارتۇق ئېتنىك توپلۇمنىڭ ئۆزلىرىنىڭ كىملىكىنى ئوخشاش بىر دۆلەت مەدەنىيىتىگە ئەگىشىش ۋە ئوخشاش قانۇنغا بويسۇنۇش ئارقىلىق بۇ زېمىندىكى مەجبۇرىيەت ۋە ھوقۇقلىرى بىلەن ئىپادە قىلىشىدۇر. بۇ خىل دۆلەت كىملىگى ئۇقۇمى غەرپنىڭ دۆلەتلىشىشىدىن كېلىپ چىققان بولۇپ، خالىغان بىر يەرگە ئىگىدارچىلىق قىلىپ دۆلەت قۇرۇۋېلىش ئەمەس، بەلكى تارىخى يىلتىزىدىن تارتىپ مەلۇم تېرىتورىيەدە ياشاپ، شۇ يەرنىڭ ئىگىللىرى بولغان ياكى بولۇپ كېلىۋاتقان ئېتنىك توپلۇم ياكى توپلۇملارغا قارىتىلىدۇ، ۋە بۇ دۆلەتنىڭ كىملىگىگە ئىگە بولغان، ياكى بولۇشقا شەرتى توشۇدىغان ئېتنىك توپلۇملارلا مىللەت ھىساپلىنالايدۇ[i] . بۇ زىمىنغا باشقا يەرلەردىن كۆچۈپ كېلىپ ئولتۇراقلاشقان دۆلەت پۇقرالىرى بولسا كوچمەنلەر ياكى ئاز سانلىق مىللەت ھېساپلىنىدىغان بولۇپ، گەرچە ئۇلارنىڭ ئەۋلاتلىرى شۇ زىمىندا تۇغۇلغانلىغى ئۇچۇن تولۇق گراژدان ھېساپلانسىمۇ، ئەمما كۆپىنچە دۆلەتلەردە كۆچمەنلەر ناتۇراللاشقان( باشقا دۆلەتتىن كېلىپ گراژدانلىق تەلەپ قىلغۇچى) پۇقرا ھېساپلىنىدۇ. ئېرنېست گەلنېر قاتارلىق مەشھۇر غەرىپ مىللەتچىلىك نەزەرىيەچىلىرى پۇقرا ياكى دۆلەت مىللىتى كىملىگىنى شۇ دۆلەت كىملىكىنىڭ ئومۇملاشقان يۇقىرى مەدەنىيەت كىملىكى دەپ قارايدىغان بولۇپ، دۆلەت يولغا قويغان بىرلىككە كەلگەن تىل-يېزىق، بىر تۇتاش مائارىپ سېستېمىسى، بىر تۇتاش ئىقتىسادىي سېستېما، قانۇن ۋە مەجبۇرىيەتلەر، يۇقۇرى دەرىجىدىكى سانلىق تېخنىكىلىق مەلۇماتلار ئالدىنقى شەرت قىلىنغان بىر كىملىك، ۋە بۇ كىملىك جەمىئيىتىگە مەنسۇپ كىشىلەر يۆتكىلىشچان، بىر ھەرىكەتتىن يەنە بىر ھەرىكەتكە، بىر ئىشتىن يەنە بىر ئىشقا كۆچەلەيدىغان، ئىشلەش جەريانىدا كەڭ دائىرىلىك ئالاقە ئورنىتالايدىغان، ئۇچۇر ئالماشتۇرالايدىغان ، ئىش ئىزدەش، ئىشقا ئورۇنلىشىش پۇرسىتى بولغان شەخسلەرنىڭ قانۇن تەرىپىدىن ھوقۇق-مەجبۇرىيەتلىرى كاپالەتكە ئىگە بولغان زامانىۋىي كىشىلەر بولۇپ، ئۇلار ئومۇمىي دۆلەت مىللىتىگە تەۋە بولغان مەدەنىيەتنى نامايەندە قىلىدۇ دەپ چۈشەندۈرۈدۈ[ii].
دۆلەت پۇقراسى( مىللەت) تېررىتورىيەگە، ۋەتەنگە، قۇرۇلغان دۆلەتكە تەۋە مىللەت بولغانلىقتىن، ئۇنىڭ كىملىگىمۇ دۆلەتكە سىياسىي باغ بىلەن باغلىنىپ، جەمەتىگە، ئۆزى تەۋە سىنىپقا، ياكى پادىشاھقا ئەمەس، بەلكى ئۆزى قۇرغان دۆلەتنىڭ ئىگىلىرى بولغان مىللىتىگە سادىق بولىدۇ.[iii] خەلقئارا سىېستىمىدىكى ئاساسلىق ئاكتىيورلار ھىساپلىنىۋاتقان دۆلەتتىن ئىبارەت بۇ نەرسە بولسا زىيالىلار ، ئىنىستىتۇتلار، سىياسىي پارتىيەلەر، تىل ، قاتناش، بيورۇكراتلار ۋە مېدىيا قاتارلىقلار ئارقىلىق دۆلەت گراژدانلىرى تۈزۈلمىسىنى پەيدا قىلىدۇ. مىللەت ياكى دۆلەت مىللىتى دېگەن ياكى دۆلەت پۇقراسى دېگەن بۇ نەرسە مىللەتچىلىك بىلەن باغلىنىدىغان بولۇپ، مىللەتچىلىك ئارقىلىق مەلۇم تېرىتورىيەدە دۆلەت قۇرغان پۇقرالار ئەنە شۇ تېرىتورىيەدىكى دۆلەتنىڭ پۇقرالىرى ھېسابلىنىدۇ.[iv] ئەلۋەتتە بۇ يەردە ئۇيغۇرلار قۇرغان دۆلەتنىڭ خىتاي تەرىپىدىن تارتىۋېلىنغانلىقى، ئۇلارنىڭ تېرىتورىيەسىنىڭ خىتاي دۆلىتىگە قېتىۋېلىنغانلىقى ناھايىتى ئېنىق ھالدا شەرقىي تۇركىستان خەلقىنىڭ تېرىتورىيەسىنىڭ تاجاۋۇز ئىچىدە ئىكەنلىگىنى، ئۇلارنىڭ خىتاي دۆلىتى تېرىتورىيەسىنىڭ پۇقرالىرى ئەمەسلىگىنى كۆرسىتىدۇ. خىتاينىڭ شەرقىي تۇركىستاننى قېتىۋېلىپ يۈرگۈزىۋاتقان دۆلەت تۈزۈلمىسىگە ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسى باغ بىلەن باغلىنىپ سادىق بولۇشى ۋە خىتاي گراژدانلىرى تۈزۈلمىسىگە كىرىشى مۇمكىن ئەمەس ئىكەنلىگى بۇ يەردە ناھايىتىمۇ ئېنىق كۆرۈلىدۇ. ئەگەر، ئۇيغۇرلارنى نۆۋەتتە خىتاي دۆلىتىگە تەۋە بىر ئېتنىك توپلۇم، خىتاي پاسپورتى ئارقىلىق دۆلەت تەۋەلىگىنى نامايەندە قىلغانلىغى ئۈچۈن مۇستەملىكىدىن قۇتۇلغانغا قەدەر خىتاي پۇقراسى دەپ ئېتىراپ قىلماي ئامال يوق، دەپ قارىلىش كېرەك دېيىلگەن تەغدىردىمۇ، ئۇيغۇرلارنىڭ خىتاي دۆلەت كىملىگىدىن بەھرىمەن بولۇش ھوقۇقى يوق بولغانلىقتىن يەنىلا بۇ قاراشنى ئىنكار قىلىدۇ. چۇنكى، ئۇيغۇرلار ئورتاق يۇقۇرىي سەۋىيەلىك مائارىپ پۇرسىتىدىن، بىر تۇتاش ئىقتىسادىي تەرەققىيات دۆلەت تۈزۈلمىسىدىن، كەڭ دائىرىدە ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش پۇرسىتىدىن بەھرىمەن بولالاۋاتامدۇ؟ ياق. ئۇلار يۆتكۈلۈش، كۆچۇش، ئىش پۇرسىتىگە ئېرىشىش ھوقۇقىغا ، قانۇن تەرىپىدىن قوغدىلىش ھوقۇقىغا، ھەق ھوقۇقلىرىنى قوغداش مەجبۇرىيتىگە ئىگىمۇ؟ ياق.
دۆلەت مىللىتى ياكى پۇقرالىق مەلۇم مەدەنىيەتنى ئارقا كۆرۈنۈش قىلغان غايەت زور سىياسى توپلۇم. ئۇلار ئادەتتە بىر دۆلەتتە بىر-بىرىنى تونۇپ كەتمىسىمۇ، ئۇلار پەقەت ئېتنىكلىق، جىنس، دىن ۋە كەسپ جەھەتتە پەرقلەنسىمۇ ئۆز-ئارا بىرلىك ۋە بىر پۈتۈنلۈكتە ئوخشاش كىملىكنى ئىپادە قىلىدۇ.
ئۇيغۇرلارنىڭ خىتاي پۇقراسى ياكى ئەمەسلىگىنى تېخىمۇ چوڭقۇرلاپ چۈشىنىش، شۇنداقلا پۇقرالىقنىڭ بىر ئېدىئولوگىيە ئىكەنلىكىنى چۈشىنىش ئۈچۈن، قانداق ئەھۋالدا بىر دۆلەتنىڭ پۇقراسى ھېساپلانغىلى بولىدىغانلىغىنى چۈشىنىش بىلەنلا قالماي، دۆلەت تەۋەلىگى كىملىكىنىڭ پۇقراغا كۆرسىتىدىغان تەسىرىنى چۇشىنىشكە توغرا كېلىدۇ. ياۋروپالىق پۇقرا ( دۆلەت مىللىتى ) تەتقىقاتچىللىرىدىن كارولەۋسكى Karolewski) ) دۆلەت كىملىكىنىڭ پۇقراغا كۆرسىتىدىغان تەسىرى ھەققىدىكى ئانالىزى ئىنتايىن قايىل قىلارلىق بولۇپ، ئۇ دۆلەت مىللىتى كىملىكىنىڭ كىشىلەرگە ئەقلىي جەھەتتىن،غۇرۇر جەھەتتىن، قانۇنىي جەھەتتىن ۋە شۇنداقلا مەسىلىلەرنى ھەل قىلىش ئۈچۈن ئورتاق ھەركەتكە ئۆتۈش جەھەتتىن تەسىر كورسىتىدىغانلىغىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ[v]. ئۇنىڭ قارىشىچە، دۆلەت كىملىكى كىشىلەرنى ئەقلىي جەھەتتىن كونترول قىلىپ، ئۇلارغا ئۆزىنى دۆلەت مىللەتنىڭ بىر ئەزاسى، دەپ قاراشنى شەكىللەندۇرىدۇ. ئۇلار ئۆزلىرىنى ئاشۇ دۆلەت كىملىكىنىڭ بىر ئەزاسى، دەپ قارىغانلىقتىن، ئەنە شۇ دۆلەتكە تەۋە بولغان ئېتنىك توپلۇملارغا ئومۇمىي بولغان دۆلەت كىملىكىنى يېتىلدۈرۈپ، ئۇلار بىلەن ئۆز شەخسىي كىملىكىنى ئوخشاش قىلىشقا تىرىشىدۇ. ئۇنداقتا ئۇيغۇرلارچۇ؟ ئېنىقكى خىتاينىڭ دۆلەت كىملىكى كۆپ ئېتنىكىلارغا ئورتاق ۋە باراۋەر بولغان بىر ئومۇمىي كىملىكنى ئەمەس، پەقەت ئېتنىك خەن كىملىكىنىلا كورسىتىدىغانلىقتىن، ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ئۆز كىملىكىنى خىتاي قىلىشقا تىرىشىش ھىچ قاچان مۇمكىن ئەمەس. ئۇيغۇرلار خىتايغا چىرايىنىڭ ياكى كىيىم كەچىگىنىڭ قىلىغىنىڭ ئوخشىشىپ قەلىشىدىن تولىمۇ بىزار، ئۇلار ھىچقاچان خىتاينىڭ بايراملىرىنى تەبرىكلەپ ئۇلارنىڭ ئورپە ئادەتلىرىنى ياقتۇرغان ئەمەس. بۇگۇنكى كۇندە خىتاي بۇلارنىڭ ھەممىسىنى زورلۇق بىلەن تەڭىۋاتىدۇ. ئەگەر ئۇيغۇرلار ئۇگەندى دىيىشكە توغرا كەلسە، بۇلارنىڭ ھەممىسىلا مەجبۇرىي ئاسسىمىلاتسىيەنىڭ مەھسۇلى.
كارولەۋسكى ئېيتقاندەك، دۆلەت كىملىكى پۇقراغا ئۆزىنى باشقا دۆلەت مىللەتلىرى ئالدىدا مەدەنىيەتلىك ۋە ھۆرمەتكە سازاۋەر ھېس قىلدۇرۇپ غۇرۇر ھىس قىلدۇرالىشى كېرەك. چۈنكى ھەر بىر پۇقرا ئۆزى تەۋە بولغان دۆلەتتىن پەخىرلىنىشنى ئارزۇ قىلىدۇ. چۈنكى پۇقرالار ئۆزلىرى تەۋە بولغان دۆلەت ئۈچۈن ئېلىپ بارغان ئورتاق كۈرەش ۋە تىرىشچانلىقلىرى، كەچۈرمىشلىرى ئارقىلىق ئۇيۇشۇپ ، بىر-بىرىدىن غۇرۇر تۇيۇشقا مەجبۇر بولىدۇ. ئۇيغۇرلارچۇ؟ ھەرقانداق بىر شەرقىي تۈركىستانلىق ئۇيغۇر خىتاي دۆلەت كىملىكىدىن نومۇس ۋە خورلۇق ھىس قىلىدۇكى، ھېچقاچان غۇرۇر ھىس قىلمىدى ۋە قىلالمايدۇ. چۈنكى ئۇلارنىڭ ئېتنىك خەن خىتايلار بىلەن بولغان كەچۈرمىشلىرى خىتايلار تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنىش، قىرغىنچىلىق، ۋە كەمسىتىشكە ئۇچراش كەچۈرمىشى بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئورتاق بىرلىشىپ كۈرەش قىلغان ۋە دۆلەت قۇرغان تارىخى ئەسلىمىسى يوق ، خىتايلار بىلەن ئورتاق بىر تېرىتورىيەگە باغلانغان روھى قۇۋۋىتىمۇ يوق
خىتاي بىلەن باشقا دولەتلەرنىمگ تەنتەربىيە مۇسابىقىللىرىدا ئۇ .يغۇرلارنىڭ خىتاي دولىتىنىڭ ئەمەس باشقا دولەتنىڭ ئۇتۇۋەلىشىنى ئارزۇ قىلىشىلا ئۇيغۇرلارنىڭ خىتاي دولىتىنى ئەتىراپ قىلمايدىغانلىغىنىڭ پەخىرلىنىش ھىس قىلالمايدىغىغىنىڭ بىر مىسالى
ئۇنداقتا، كارولەۋسكى ئېيتقان 3- ئامىل، يەنى قانۇنىي جەھەتتىنچۇ؟ خىتاي دۆلەت كىملىگى ئۇيغۇرلارنىڭ دۆلەت كىملىكىگە قانۇنىي جەھەتتىن قانداق تەسىر كۆرسىتىدۇ؟ قولىغا خىتاي پاسپورت ئېلىش بىلەنلا ئۇلارنىڭ دۆلەت پۇقرالىغى كاپالەتكە ئىگە قىلىنغان بولامدۇ؟ ياق، ئەكسىچە بۈگۈنكى كۈندە ئۇيغۇرلار قانۇنىي پۇقرالىق كاپالىتىگە ئەمەس، خىتاي دۆلىتى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلۈش كاپالىتىگە ئىگە قىلىنىۋاتىدۇ. ئۇلارنىڭ خىتاي پۇقراسى ئەمەسلىگى بۇ جەھەتتە ناھايىتى ئېنىق ئىپادىلىنىدىغان بولۇپ، خىتاي دۆلىتى سىياسىي قارارلارنى ئېتنىك خەن خىتاي مىللىتىنىڭ كىملىگى ۋە مەنپەئەتى ئاساسىدا ئېلىپ بارىدىغان بولغاچ، دۆلەتنىڭ سىياسىي قارارلىرى ۋە قانۇنى شەرقىي تۇركىستاندىكى ئۇيغۇر ۋە باشقا تۇركى ئېتنىك توپلۇملارنىڭ كىملىگىنى ، مەنپەئەتىنى ھېچقاچان چىقىش قىلمايلا قالماستىن، بەلكى ئۇلارنى يوقۇتۇش ئۇچۇن چىقىرىلغان. شەرقىي تۇركىستان خەلقىنىڭ تېرىتورىيەلىك سىياسى مەنپەئەتى، ئىقتىسادى ۋە ئىجتىمائىي مەنپەئەتلىرىنىڭ ھەممىسى ئېتنىك خىتاي مەنپەئەتى بىلەن ئېغىر ۋە كەسكىن توقۇنۇش ئۈستىگە قۇرۇلغانلىقتىن، شەرقىي تۇركىستان خەلقلىرى، جۈملىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ خىتاي پۇقراسى سۈپىتىدە ئادالەت ۋە مىللەت مەسىلىلىرىنى ھەل قىلىش ئۈچۈن ئوخشاش دۆلەت كىملىكى ئاساسىدا ئۇيۇشۇپ، سىياسىي قارارلارنى ئېلىش ئۈچۈن ھەرىكەت ئېلىپ بېرىشىمۇ مۇمكىن ئەمەس. خىتاي دۆلىتىنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ دۆلىتىنى يوقىتىپ شەرقىي تۈركىستاندىن ئىبارەت ۋەتىنىنى بېسىۋالغانلىقىدىن ئىبارەت تارىخ بۇ ياقتا تۇرسۇن ، ئۇيغۇرلارنىڭ ھازىرقى مەۋجۇد سىياسىي ئەھۋالىلا ئۇيغۇرلارنىڭ خىتاي دۆلەت كىملىكىگە تەۋە ئىكەنلىگىنى ئىسپاتلايدىغان ھىچقانداق بىر پاكىتنىڭ مەۋجۇد ئەمەسلىكىنى كۆرسىتىدۇ. چۈنكى ئۇيغۇرلارنىڭ دۆلەت كىملىكىنى ئۆزىدە نامايەندە قىلىشى ياكى ئۇلارنىڭ خىتاي دۆلەت كىملىكى ئىدىئولوگىيەسى ئەنە شۇ بىر قاتار مۇمكىن ئەمەسلەر ئۇستىگە قۇرۇلغانلىتىن مەۋجۇد بولمىغان بىر ئىدىئولوگىيەدۇر. ئۇيغۇرلارنىڭ قولىغا بېرىلگەن خىتاي پاسپورتى ئۇلارنىڭ دۆلەت تەۋەلىكى بولماستىن، بەلكى باشقا دۆلەت چېگرىلىرىدىن قوغلاندى قىلىنىپ ئولتۈرۈلۈش خېتىدىن باشقا نەرسە ئەمەس بولۇپ قېلىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە، مەۋجۇد بولمىغان بىر پۇقرالىق ئىدىئولوگىيەسى بىلەن ئۇيغۇرلارنى خىتاي گراژدانلىغىغا تەۋە دەپ قاراش، رىئاللىقتىكى ئىنتايىن چوڭ بىر يالغاننىڭ ۋە ناھەقچىلىقنىڭ رەسمىيەتكە ئايلاندۇرۇلىشىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.
[i] Anthony D. Smith, National Identity, London, Penguin Books Ltd, 1991:9
[ii] Earnest Gellner, Nations and Nationalism, Oxford, Basil Blackwell, 1983: 36
[iii] Gellner, Nation and Nationalism, p 7
[iv] Gellner, Nation and Nationalism, p 55
[v] Pawel Karolewslki, Andrzej Marein Suszycki, The Nation and Nationalism in Europe-An introduction. Edinburgh, Edinburgh University Press, 2011:5